“Nukus’un eteklerindeki terk edilmiş bir binaya götürülüyorlar.” Özbekistan’ın özel servisleri Karakalpak gençlerine nasıl baskı yapıyor?
Karakalpakstan’ın üç vatandaşı Azattyk’in (Radio Liberty’nin Kazakça baskısı) yazı işleri ofisi ile temasa geçti ve güvenlik güçlerinin kendilerine baskı yaptığını söyledi. Onlara göre, sosyal ağlarda siyasi protesto ifade ettikleri için zulüm görüyorlar. Polis onları “hapse atmakla ve yakınlarının hayatlarını zorlaştırmakla” tehdit etti.
Polisin gözdağı
Azattyk yazı işleri bürosuyla temasa geçen Karakalpakstan sakinlerinden biri, Dauletmurat Tadzhimuratov’un fotoğrafını bir telgraf kanalında paylaşıp ona “batyr” adını verdikten sonra kendisini polis gözetimi altında bulduğunu söyledi. Böylelikle Özbekistan Yüksek Mahkemesi’nin geçen yıl Haziran ayında Tadzhimuratov’un itirazını karşılamayan kararına katılmadığını ifade etmek istedi.
“Penceresi olmayan karanlık bir odaya götürüldüm ve orada 4 kişi beni tehdit etti. İkisi polis üniforması giyiyordu. Genç adam, “Seni öldüreceğiz, kimsenin haberi bile olmayacak” diye tehdit ettiler beni.
Bir Karakalpakstan sakininin ifadesine göre sivil kıyafetli kişiler tarafından götürüldüğü yer kolluk binasına benzemiyor. Burayı Nukus’un eteklerinde “pencereleri kırık, terk edilmiş eski bir bina” olarak tanımlıyor.
Aynı zamanda Karakalpakstanlının tutuklandığını akrabalarına bildirmesi, avukattan yardım istemesi ve hatta suçlamalara karşı konuşması bile yasaklandı.
Karakalpakstan halkının anlattıklarıyla ilgili olarak Azattyk, Özbekistan Yüksek Mahkemesi’ne ve İçişleri Bakanlığı’na talepte bulundu. Henüz cevap yok.
Uluslararası insan hakları kuruluşu İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün Taşkent, Almatı ve Bişkek ofislerine başkanlık eden Steve Swerdlov, bunun eski Özbekistan Devlet Başkanı İslam Kerimov’un “mirası” olduğunu söylüyor.
Özbekistan’da 2016 yılında iktidar değişikliğine rağmen ülkede insan haklarının korunması alanında herhangi bir reform yapılmadı. Mirziyaev yönetimi başlangıçta eleştirileri açıkça kabul edeceğini belirtse de daha sonra gazetecilere ve blog yazarlarına baskı yapmaya başladı” diyor uzman.
Reformlardan – zulme
Özbekistan’ın mevcut cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyaev, İslam Kerimov’un ölümünden sonra iktidara geldi. Bundan önce Mirziyaev 13 yıl boyunca ülkenin başbakanıydı. Özbekistan’ın yeni başkanı daha sonra ülkedeki insan hakları durumunu iyileştirme, diğer ülkelerle ekonomik ilişkileri geliştirme ve basına özgürlük verme sözü verdi.
Steve Swerdlow, 2011 yılında İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün Taşkent bürosuna başkanlık etmişti. Büronun açılışından üç ay sonra Özbekistan Yüksek Mahkemesi’nin İçişleri Bakanlığı’nın merkezin kapatılması yönündeki dilekçesini kabul ettiğini hatırlatıyor. İnsan hakları savunucusuna göre, 2017 yılında Özbekistan’da hükümet değişikliği sonrasında ülkeye yeniden giriş izni alabilmiş.
“Daha sonra 60’a yakın siyasi tutuklu serbest bırakıldı. Birçoğu (Karimov’un) politikalarını eleştirdi. Bu, başarılar listemin en üstünde yer aldı. Bu, (Mirziyaev’in) politikası ile Kerimov’un politikası arasında büyük bir farktı… Ancak 2019’dan bu yana reform süreci yavaşladı ve cumhurbaşkanını eleştirenlerin cezasını ağırlaştıracak yasalar çıkarıldı. Ayrıca sivil toplumun sesine daha az kulak vermeye başladılar, ayrıca sivil toplum kuruluşlarına kayıt yaptırmayı da bıraktılar” diyor.
İngiliz The Economist yayını, Özbekistan’ı 2019’da en büyük değişimleri gerçekleştiren ülke olarak adlandırdı. Ancak daha sonra Mirziyaev Anayasa konusunda referandum yaparak görev süresini 2037 yılına kadar uzattı.
Temmuz 2023’te Dış Politika yazdı“Karakalpakstan’daki protestoların ardından ülkede medya özgürlüğü sıkı kontrol altına alındı.” Aynı yılın baharında bir grup Özbek gazeteci Mirziyaev’e şunları içeren bir mektup yazdı: rica etmek ifade ve medya özgürlüğünün “savunucusu” haline gelin. Buna rağmen son birkaç yıldır Özbekistan’da mahkum düzinelerce blog yazarı ve gazeteci.
Özbek yetkililer insan hakları toplantılarında devam eden reformları duyuruyor. Örneğin, 8 Kasım 2023, toplantı BM’nin Cenevre ofisinde düzenlenen İnsan Hakları Konseyi’nde Özbekistan heyeti, ülkede insan hakları sorununun önemli ölçüde düzeldiğini, şikayet ve taleplerin asılsız olduğunu belirtti.
Söz konusu toplantıda Özbekistan’daki insan hakları konusu Almanya, Kanada, Çek Cumhuriyeti, Norveç ve Estonya’dan temsilciler tarafından gündeme getirildi.
“Norveç, Özbekistan’da sivil topluma ve temel özgürlüklere uygulanan kısıtlamalardan endişe duyuyor. 2022 yılında Karakalpakstan’da yaşanan olaylarda yetkilerini kötüye kullanan sadece birkaç kolluk görevlisinin mahkum edildiğini kaydettik. Ayrıca, sistemik eksiklikleri gidermek için kapsamlı bir soruşturma yapılması gerekiyor” dedi Norveç’in BM (Cenevre) Daimi Temsilcisi Jannik Graatrud.
İnsan hakları aktivisti Steve Swerdlov, Aral Gölü’nün durumunu ve halkın refahını izlemek için 2017 yılında Karakalpakstan’ı ziyaret ettiğini söyledi. Nukus’ta yaşanan olayların ardından durumu öğrenmek için bir kez daha oraya gitmek istedi ancak Özbek yetkililer ona giriş izni vermedi.
23 Mayıs 2023’te Kazak insan hakları aktivisti Galym Ageleuov’un Bişkek-Taşkent uçuşuna izin verilmediğini de belirtelim. Taşkent’te görülen Dauletmurat Tadzhimuratov davasında temyiz mahkemesinde görev alacaktı.
Gençlere yönelik siyasi propaganda
Aktivistlerden biri, Nukus’taki Berdakh Karakalpak Devlet Üniversitesi’nde öğrencilerle düzenlenen toplantının ses kaydını Azattyk yazı işleri bürosuna gönderdi. Orada üniversite liderleri gençleri hükümlü Karakalpak aktivisti Dauletmurat Tadzhimuratov’u takip etmemeye çağırdı.
Organizatörler Tadzhimuratov’u “provokatör ve dolandırıcı” olarak adlandırdı ve öğrencilere kendisi hakkında özel hazırlanmış bir video gösterdi.
Toplantıda konuşan ses kaydında kendisini “Hukuk Fakültesi öğretmeni Raikhan Saekeyeva” olarak tanıtan bir kişi, siyasi görüşlerini ifade eden üniversite öğrencilerinin cezalandırıldığını, bazılarının ise üniversiteden atıldığını söyledi.
“Filoloji Fakültesi 3. sınıf öğrencisi okuldan atıldı ve 10 gün hapis cezasına çarptırıldı. Telegram kanalında şu soruyu sordu: “Aynı ruhla devam edelim mi, ne zaman başlayacağız?” Bir başka fizik öğrencimiz de buna benzer yorumlar yazmıştı. Bu kanallara hukuk birinci sınıf öğrencisi kayıtlıdır. (Böyle öğrenciler) Kimya Teknolojisi Fakültesi’nde de bulunmaktadır. Şu anda bu tür Telegram kanallarına katılan öğrenci sayısı arttı” dedi öğretmen toplantıda.
Toplantıda üniversite yönetimi öğrencilere Telegram’daki faaliyetlerinin takip edildiğini, bu nedenle interneti yalnızca eğitim amaçlı kullanmaları gerektiği konusunda bilgi verdi.
Azattyk muhabiri üniversite yönetimine telefonla ulaşamadı. Posta yoluyla gönderilen talebe henüz yanıt verilmedi.
İnsan hakları aktivisti Steve Swerdlov, bunun Karakalpak aktivistini itibarsızlaştırmak için yazılmış siyasi propaganda retoriği olduğunu söylüyor. Açık kaynaklarda Tadzhimuratov’un sabıka kaydı hakkında bilgi yok. Toplantıya ilişkin ses kaydında bir üniversite sözcüsü, tüm bunların “tek kişi” tarafından anlatıldığını ve videonun onun verdiği bilgilere dayanılarak hazırlandığını söyledi.
İle veri UNICEF, Özbekistan nüfusunun yüzde 60’ını 30 yaşın altındaki gençlerden oluşuyor. Bu diğer ülkelere göre çok daha yüksek. Örneğin Kazakistan’da bu rakam neredeyse yüzde 54’tür.
Gençlerin siyasi görüşleri her zaman yetkililerin söylemleriyle örtüşmediğinden ve sayıları ciddi oranda arttığından Özbekistan yetkilileri onlarla aktif olarak çalışmaya başladı. Mirziyaev Yönetimi yaratıldı “Yeni Özbekistan” programı çerçevesinde üniversite öğrencileriyle doğrudan çalışan eğitmenlerden oluşan bir dernek. Girişimin amacı, ülkedeki her öğrenciye yetiştirilme ve eğitim konusunda “tavsiye verecek” vatandaşlardan oluşan bir topluluk yaratmaktır. Eğitmenler genellikle bu üniversitelerin öğretmenleridir.
Aynı program çerçevesinde Karakalpak Devlet Üniversitesi’nde de toplantı düzenlendi.
Karakalpakstan’da ne oldu?
Temmuz 2022’nin başında Karakalpakstan sakinleri kitlesel bir protesto düzenleyerek başkent Nukus’un merkez meydanına gitti. Bölge sakinleri, Karakalpakstan’ı Özbekistan içinde egemen bir cumhuriyet statüsünden mahrum etme planına karşı çıktı. Yetkililer protestoları güç kullanarak bastırdı.
Taşkent, Nukus’taki olaylarda 21 kişinin öldürüldüğünü belirtti. Bunlardan dördü yetkili yapıların çalışanlarıdır. Ama üzerinde veri Avusturya’da kayıtlı insan hakları örgütü Freedom for Avrasya’nın Nukus’ta halkla yetkililer arasında çıkan çatışmada en az 70 kişi hayatını kaybetti.
Uluslararası İnsan Hakları İzleme Örgütü, 7 Kasım 2022’de Özbek yetkililerin Nukus’taki bir protesto sırasında ateşli silah kullandığını kaydetti ve isminde açık bir soruşturmaya.
İnsan hakları örgütü, 1 Temmuz ile 1 Ağustos 2022 tarihleri arasında görgü tanıklarının sosyal ağlarda paylaştığı 55 videoyu doğruladı ve silahlı saldırı sonucu ölen veya yaralanan kişileri gösteren 31 video ve fotoğraf tespit etti.
Özbek yetkililer olayın koşullarını açıklığa kavuşturmak için parlamento bünyesinde özel bir komisyon oluşturdu ancak soruşturmanın sonuçları kamuoyuyla paylaşılmadı.
Nukus’taki olayların ardından Karakalpakstan’daki protesto duyguları yatıştı. Aktif gençlik Telegram’a geçti.
İçinde yaşanan olayların ardından Nukus
Karakalpakstan’daki ayaklanmanın bastırılmasının ardından Özbekistan Cumhurbaşkanı Shavkat Mirziyaev cumhuriyete özel bir ziyarette bulunarak yerel halka güven vermeye çalıştı. Mirziyaev haklı çünkü Karakalpaklar bizzat cumhuriyetin egemenlik statüsünün değiştirilmesini teklif etti.
“Küçük bir itirazım var. Bütün bunların başında siz bizzat yer aldınız, belgeyi bizzat siz başlattınız, imzaladınız ve onayladınız” dedi.
Kazakistan’daki Karakalpak diasporasının temsilcisi Akylbek Muratov’a göre, Anayasa değişiklik taslağının yayınlanmasının ardından insanlar yetkililerin girişiminden haberdar oldu.
Daha sonra Nukus’taki olaylarla ilgili olarak 61 Karakalpakstan vatandaşı mahkum edildi. Mahkeme sanıkların çoğunu “Özbekistan’ın anayasal düzenini yıkmaya ve iktidarı ele geçirmeye yönelik komplo kurmak” suçlamasıyla suçlu buldu.
En ağır cezayı sanıklardan biri olan “El Kyzmetinde” gazetesinin avukatı Dauletmurat Tadzhimuratov aldı. “Kitle isyanları örgütleme” suçlamasıyla 16 yıl hapse mahk wasm edildi ve hapis cezasına ek olarak, 228.8 milyon soum (20 bin dolardan fazla) tutarında zarar vermesi emredildi.
Uluslararası insan hakları örgütü Uluslararası Af Örgütü, yargılamanın adaletsiz ve tek taraflı olduğunu, yetkili yapıların yetkilerini aşan çalışanları hakkında soruşturma yapılması gerektiğini yazıyor. Aynı yılın Ağustos ayında Özbekistan Yüksek Mahkemesi belirtilmişNukus’taki olaylarla ilgili soruşturma yürüten üç İçişleri Bakanlığı çalışanının 3 yıldan 7 yıla kadar hapis cezasına çarptırıldığı öğrenildi. Kararda, geçici gözaltı merkezlerinde vatandaşlara “işkence” yaptıklarının ve yasa dışı soruşturma faaliyetleri yürüttüklerinin kanıtlandığı belirtildi.
Diaspora temsilcisi Akylbek Muratov, mahkeme kararının ardından Karakalpak gençleri arasındaki hoşnutsuzluğun arttığını ancak güvenlik güçlerinin baskısından dolayı siyasi görüşlerini açıkça ifade edemediklerini ifade etti.
“(Nukus olaylarından sonra) Karakalpakların milli bilinci arttı. Ancak şimdilik (insanlar) baskı altında oldukları için bunu kendilerine saklıyorlar. Ancak konuşmak mümkün olduğunda konuşacaklar” diyor.
